Heýwere keseli Amerikada Kolumbyň ekspedisiýasyndan müňlerçe ýyl öň peýda bolupdyr

  • 04.06.2025 15:41
  • 3.8k+

Taryh okuw kitaplarynda heýwere keseliniň Täze Dünýä ispaniýaly deňizde ýüzüji Kristofer Kolumbyň yklymy açmagy bilen ýewropaly kolonizatorlar we XV asyrda ispan basybalyjylary tarapyndan getirilen diýip hasaplanýar. Science žurnalynda çap edilen täze barlag bu nazaryýeti puja çykarýar.

Gadymy DNK keseliň bu ýerde has öňräkden bäri bolandygyny görkezýär.
Heýwere ýa-da lepra keseli iň gadymy ýokanç kesellerden biridir. Kesel barada Hytaýyň, Hindistanyň we Müsüriň edebi ýadygärliklerinde agzalýar.
Dünýäde heýwere keselleriniň aglaba bölegi Mycobacterium leprae bakteriýasy sebäpli ýüze çykýar. Şeýle-de bolsa, 2008-nji ýylda Tehas uniwersitetiniň professory Sýan-Ýan Han tarapyndan ýolbaşçylyk edilýän topar Meksikanyň iki ýaşaýjysynda başga bir heýwere patogenini - Mycobacterium lepromatosis-i tapdy. Soňra bakteriýalar Amerikanyň beýleki ýurtlarynda, şeýle hem Aziýada hem tapyldy.
Han bu patogeniň Amerikada ýewropalylar gelmezinden ozal bolandygyny ýa-da bolmandygyny anyklamak kararyna gelipdir. Ol genetikler we ýerli halklaryň wekilleri bilen bilelikde ýewropalylar bilen aragatnaşyk saklamazdan ozal ýaşap geçen 389 adamyň gadymy DNK-syny seljerdi. Mycobacterium lepromatosis-iň yzlary Alýaskadaky we Argentinadaky galyndylardan tapyldy. Olaryň hemmesi takmynan X asyra degişlidir. Tapyndylaryň arasyndaky uzaklyk 12 müň kilometre barabardyr. Bakteriýalaryň genomlary birneme tapawutlandy, bu onuň dürli sebitlerde garaşsyz bar bolandygyny görkezýär.
Barlag Mycobacterium lepromatosis bilen Mycobacterium leprae-iň bakteriýalarynyň arasyndaky esasy we örän möhüm tapawudy düşündirdi. Birinjisi,  esasanam, aýaklardaky gan damarlaryny zaýalaýar. Periferiýa nerw ulgamyna täsir edýän we süňklerde yz galdyrýan heýwere keseliniň nusgawy görnüşinden tapawutlylykda, Mycobacterium lepromatosis gan damarlaryny dykyp, deriniň ölmegine getirýär. Bu köplenç nekroza, ganyň zäherlenmegine we ölüme sebäp bolýar. Patogen bagra we dalaga geçip bilýär.
Şeýle-de bolsa, Mycobacterium lepromatosis sebäpli käte, süňkler heniz adaty heýwerä mahsus zeperi görkezmäge ýetişmänkä, adamlar ir ölýärler. Bu arheologlaryň Kolumbdan öňki Amerikada näme üçin uzak wagtlap heýweräniň alamatlaryny tapmandyklaryny düşündirýär.


düýn 14:28
1.5k+

Turşudan süýjä: Hytaýda kömürturşy gazyny şekere öwürmegi öwrendiler

Hytaýyň Ylymlar akademiýasynyň Týanszin senagat biotehnologiýa institutynyň alymlary kömürturşy gazyny çylşyrymly uglewodlara netijeli öwürmegiň usulyny işläp taýýarladylar. CO₂-ni üýtgetmegiň netijesinde olara fruktoza, glýukoza, amiloza, amilopektin we azyk hem himiki senagatda ulanmak üçin ýaramly bolan beýleki birleşmeleri almak başardýar...

16.07.2025 06:27
4.6k+

Hytaýda arynyň beýnisini dolandyrmagy öwrendiler. Ol diýleni 90% ýerine ýetirýär

Pekin tehnologiýa institutynyň alymlary beýnä täsir edýän dolandyryjy arkaly dolandyryp bolýan dünýäde ilkinji kiborg aryny döretdi. Bu barada South China Morning Post neşiri habar berýär. Enjamyň agramy 74 milligram bolup, bu arylaryň göterýän şireli haltasynyň agramyndan hem azdyr...

16.07.2025 06:16
2.5k+

Alymlar bagry göçürmezden bejermek üçin sütün öýjüklerini döretdiler

Ýewropaly molekulýar biologlar organyň dokumalaryna netijeli ýapyşýan we çynlakaý zeper ýetmelerde onuň regenerasiýasyny çaltlaşdyrýan bagyr sütün  öýjükleriniň ösdürilip ýetişdirilişini işläp taýýarladylar. Bu açyş sirrozyň agyr görnüşlerinde bagyr transplantasiýasyna alternatiwa bolup biler diýip, Birmingem uniwersitetiniň metbugat gullugy habar berdi...

14.07.2025 17:12
7.8k+

Aşgazany ösümlikden doly, taryhda ilkinji ot iýýän pterozawr tapyldy

Paleontologlar taryhda ilkinji gezek aşgazanynda ösümlik iýmitiniň galyndylary bolan pterozawryň galyndylaryny tapdylar. Bu açyş agzalan uçýan süýrenijileriň käbir görnüşleriniň ot iýiji bolandygynyň ilkinji göni subutnamasydyr...