Alymlar gadymy türki halklaryň «jadyly» daşlaryň güýjüne bolan ynançlaryny öwrendiler

  • 27.05.2025 12:34
  • 8.7k+

Orta Aziýanyň giň sähralaryndan başlap, Kiçi Aziýanyň gadymy ybadathanalaryna çenli dürli halklaryň arasynda, käbir daşlaryň adam bilen ýokary güýçleriň arasynda araçy bolup bilýändigi barada ynanç giňden ýaýrapdyr.

Şolaryň arasynda iň meşhury, türki rowaýatlarda «ýada daşy» ýa-da «ýat daşy» diýlip agzalyp geçilýän (arapça «Hajer-ül-matar», ýagny «ýagmyrdaşy») mukaddes daşdyr. Rowaýatlara görä, bu daşa beýik taňry Tengriniň adamzada beren gudratly sowgady hökmünde garalypdyr. Onuň kömegi bilen ýagyş, doly, gar ýagdyrmagyň ýa-da ýel çagyrmagyň mümkindigine ynanylypdyr. Emma rowaýatlara görä, ol her gezek ulanylanda, eýesi agyr kynçylyklar – betbagtçylyklar, bela-heläkçilikler we ýalňyzlyk bilen ýüzbe-ýüz bolupdyr.

Ýada daşy gara reňkli, ýumurtga şekilli, ýüzünde gyzyl ýa-da ak tegmiller bolan daş hökmünde beýan edilýär.

«Rowaýatlara görä, bu daş suw joşandan soň höwürtgesini taşlap giden mifiki suw guşy – Sýurhabyň höwürtgesinde tapylarmyş. Şeýle ýagdaý örän seýrek bolarmyş. Bu daşyň tapylmagy Tengriniň alamaty, ýagny onuň ýörite maksat bilen iberilendiginiň nyşany hasaplanypdyr» — diýip, taryhçy Oguz Büyükýyldyrym «Arkeonews» neşirine gürrüň berýär.

Ýada daşy diňe şamanlar (kamlar) ýa-da «ýadaçi» diýlip atlandyrylýan, ruhy güýçleri bolan adamlar tarapyndan ulanylypdyr. Halk arasynda bu adamlara uly hormat goýlupdyr, ýöne olaryň güýjündenem gorkulypdyr. Olar bu daşy ulanyp, adamlara ýagşylyk etmek ýa-da betbagtçylykdan goramak üçin ýörite dessurlar, dabaralar geçiripdirler. Ýöne rowaýatlara görä, bu daşyň eýeleri agyr ykballara duçar bolupdyr: olar, köplenç, ömrüni ýalňyzlykda, garyplykda geçiripdirler, şeýle-de ir ýaşlarynda dünýäden ötüpdirler. Tebigaty dolandyrýan güýçlere eýe bolsalar-da, ýadaçiler garyplykda, hemişe azap bilen ýaşapdyrlar.
Bu daş barada seýrek hem bolsa, XI asyrda ýaşap geçen Mahmyt Kaşgarlynyň «Diwany-lugat et-türk» («Türki dilleriň sözlügi») atly meşhur eserinde hem agzalyp geçilýär.

«Ýat – özbaşyna bir bilgiçlik ýaly zat. Ol ýörite daşlardan ýasalypdyr. Şeýlelikde, ýagyş-gar ýagdyrylypdyr, ýel öwüsdirilipdir. Bu usul türkleriň arasynda giňden ýaýran däpleriň biridir. Men muny Ýagma (türki taýpalaryň biri) ýurdunda gördüm. Bir gün ol ýerde ýangyn döredi, tomus paslydy. Ýaňky usul bilen ýagyş ýagdyryldy we Uly taňrynyň eradasy bilen ýangyn söndürildi» — diýlip «Sözlükde» beýan edilýär.

Gözlegçiler türkleriň ýada daşy bilen Hett şalygynyň paýtagy Hattusanyň ýaşyl daşynyň arasynda meňzeşlikleriň bardygyny belläp geçdiler. Bu döwlet, takmynan, b.e. öňki 1800-1180-nji ýyllar aralygynda Kiçi Aziýada ýaşap geçipdir.
Hattusanyň ýaşyl daşy tupan hudaýy Teşub bilen baglanyşdyrylypdyr. Käbir alymlaryň pikirine görä, bu daş hem ýagyş we şemal bilen baglanyşykly dessurlarda ulanylypdyr. Halk arasynda bu daşa «arzuw daşy» diýlip at berlipdir.
Şol ýaşyl daş Türkiýäniň çäklerinde ýerleşýän gadymy Hattusa şäherçesiniň ybadathanalar toplumynda häzirem saklanýar. Ol gadymy şäherçäniň esasy ybadathanasynda ýerleşýär. Ol ýaşyl minerallardan – nefritden ýa-da serpentinden ýasalan agyr we tekiz blokdyr. Bu täsin tapyndy ençeme asyrlardan bäri arheologlaryň ünsüni özüne çekip gelýär.


düýn 14:35
5.1k+

Amerikaly alymyň pişigi oňa eýýäm ikinji gezek näbelli bir wirusy açmaga kömek etdi

Pepper atly pişik ikinji gezek öý hojaýynyna, Floridadan mikrobiolog Jon Ledniskä täze, ozal ylma belli bolmadyk wirus ştammyny açmaga kömek etdi diýip, Gizmodo habar berýär. Pepper öýe jansyz gyzylguýruk syçany getirdi we Ledniski ony barlaghanada öwrenmek kararyna geldi...

16.07.2025 13:28
6.3k+

Grenlandiýada 3 km buzuň astyndan gadymy tundranyň galyndylary tapyldy. Ol ýerde haşhaş, moh we hatda leýlisaç ösüpdir

Grenlandiýanyň köp bölegi buz we gar bilen örtülendir, şonuň üçin adanyň ady şoňa ýaňzydylyp goýlan. Emma bu hemişe beýle bolmandyr. Alymlar üç kilometrlik buz gatlagynyň astyndan gadymy tundra ekoulgamynyň yzlaryny tapdylar...

16.07.2025 06:12
4.1k+

Belizde maýalaryň gadymy şäheriniň ilkinji hökümdary - Te Kaab Çaakanyň mazary tapyldy

Hýuston uniwersitetiniň arheologlary Karakolda (Beliz) maýalaryň bu gadymy şäheriniň ilkinji hökümdary we onuň şa nesilşalygynyň esaslandyryjysy Te Kaab Çaagyň mazaryny tapdylar. Bu Merkezi Amerikanyň döwleti bolan Belizdäki iň uly maýa arheologik ýadygärliginde 40 ýyldan gowrak wagtlap geçirilen barlagda tapylan ilkinji şa mazarydyr...

28.06.2025 11:03
4.9k+

And daglarynda ýitirilen Tiuanako siwilizasiýasynyň ybadathanasy tapyldy

Arheologlar adybir meşhur arheologik toplumdan, takmynan, 215 km günorta-gündogarda Boliwiýanyň günortasyndaky gadymy Tiuanako siwilizasiýasynyň ybadathanasyny tapdylar. Bu açyş hakynda Antiquity žurnalynda habar berildi...