Alymlar adamlarda sözleýişiň 135 müň ýyl ozal ýüze çykandygyny we ähli dilleriň köküniň birdigini tassyklaýarlar

  • 22.03.2025 09:15
  • 5.9k+

Alymlar sözüň, takmynan, 135 müň ýyl ozal Homo sapiens-lerde peýda bolandygyny we ýer ýüzünde aragatnaşygyň iň irki görnüşi bolandygyny aýdýarlar. Ondan öň ähli janly-jandarlar öz görnüşleriniň arasynda aragatnaşygyň çylşyrymly - üm dili, göwre hereketleri, taktil aragatnaşyk we ş.m. görnüşlerini ulanypdyrlar.

Häzirki wagtda 7000-den gowrak diliň bardygy mälim, olaryň aglabasy diýen ýaly ýitip gitdi ýa-da öli hasaplanýar. Barlagçylar olardaky aratapawutlara garamazdan, ähli dilleriň bir gadymy köküniň bardygyna ynanýarlar. Dil şejeresi takmynan 135 000 ýyl ozal adamlar aýry-aýry ilatlara bölünmezden öň döräp biler. Takmynan 100 000 ýyl ozal dil eýýäm adamyň gündelik durmuşynyň aýrylmaz bölegine öwrülipdir. Muny arheologiki tapyndylar tassyklaýar. Bezegler, gazma we haşamly nagyşlar özüňi aňlatmagyň simwoliki bölegine öwrülipdir.
Barlag topary dürli derňew usullaryny ulanandygyna garamazdan, bu çaklamany goldaýan 15 sany garaşsyz ylmy işi öwrendi. Genomyň yzygiderliligi, Y hromosoma barlaglary we mitohondrial DNK ýaly genetiki subutnamalar adamlaryň ilkinji gezek ilatlara bölünmeginiň şol döwürde ýüze çykandygyny görkezýär. Alymlaryň pikirine görä, dil soňra ýüze çykan bolsa, onda dilsiz oňýan ýa-da düýbünden başgaça aragatnaşyk usulyny ulanýan adamlar topary saklanyp galardy.
Alymlar uzak adalarda ýitirilen taýpalaryň hem elipbiýiň esasy harplaryny ulanýandyklaryny belleýärler. Käbir taýpalar başga aragatnaşyk serişdelerini hem kemala getiripdirler, ýöne dil esasy bolmagynda galýar.
Aslynda, hut dil adamyň özüni alyp barşynyň häsiýetli aýratynlyklarynyň ösmegine täsir eden esasy faktor bolup biler. Dil arkaly adam bilimleri nesilden-nesle geçirip we saklap bildi. Adamlar indi hemme zady öz tejribesi bilen öwrenmeli däldi. Bu döredijilige ýol açdy we çylşyrymly zatlary: dürli gap-gaçlary , aw üçin esbaplary döretmekde, dürli ösümlikleri ýygnamakda we ösdürip ýetişdirmekde üstünlik gazandy.
Gyzykly tarapy, alymlaryň hemmesi bu nukdaýnazar bilen ylalaşyp baranok. Birnäçe arheologlar Homo sapiens-iň özüni alyp barşynda üýtgeşmeleriň kem-kemden bolup geçendigini we diliň diňe kömekçi rol oýnandygyny aýdýarlar. Has çylşyrymly jemgyýetçilik gurluşlarynyň ösmegi we täze materiallar bilen geçirilen synaglar bu üýtgeşmelere geplemek ukyby ýaly goşant goşup biler. Mundan başga-da, lingwistik endikler adamda üýtgeşik bir aýratynlyk däl, sebäbi şuňa meňzeş aragatnaşyk elementleri köp haýwanlarda hem bolýar. Şeýle-de bolsa, çylşyrymly nyşanlaryň, metaforalaryň we abstrakt düşünjeleriň ulanylmagy Homo sapiens-iň özboluşly aýratynlygy bolmagynda galýar.


düýn 21:48
2.6k+

Bakteriýalary ýok edýän boýag döredildi

Nottingem uniwersitetiniň alymlary howply bakteriýalary ýok edip bilýän täsin antimikrob boýagyny işläp düzdüler. Öňki kümüş ýa-da mis düzümli örtüklerden tapawutlylykda, täze formulanyň düzüminde diglýukonat hlorgeksidin (CHX) bar – ol mikroblary we ştammlary tiz ýok etmek üçin güýçli biologik serişdedir...

düýn 21:45
3.5k+

Ýaponiýada ýertudanany özbaşdak ýygnap bilýän robot döredildi

Osaka uniwersitetiniň inženerleri ýyladyşhananyň içinde özbaşdak hereket edip, dikligine ekilen ýertudanalardan miwelerini ýygnap bilýän roboty hödürlediler. Prototip nawigasiýa üçin LiDAR sensorlardan peýdalanýar we geljekde işçi güýjüniň ýetmezçiliginiň öwezini dolmagy maksat edinýär diýip, «Interesting Engineering» neşiri habar berýär...

28.04.2025 18:33
5.6k+

Türkmen alymlary nebit geçirijileri çökündilerden goramagyň tehnologiýasy üçin patent aldylar

Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň Halkara ylmy-tehnologiýa parkynyň alternatiw energiýa çeşmeleri we ölçeg enjamlary tehnologiýalary barlaghanasy nebit turbalarynda parafin-şepbik çökündileriniň döremeginiň öňüni aljak täze tehnologiýany işläp taýýarlamak üçin patent aldy...

28.04.2025 15:58
3.9k+

100 mln ýyl ozal Tetis ummanynyň ýitmegi howa we adamlaryň göçüş ýollaryna täsir edipdir

Takmynan, 100 million ýyl mundan ozal, gadymy Tetis ummanynyň ýuwaş-ýuwaşdan ýitip başlamagy dünýäde howa şertleriniň üýtgemegine, çölleriň döremegine we haýwanlaryň, şol sanda adamlaryň ata-babalarynyň hem göçüp gidýän ýollaryna uly täsir ýetiripdir...